به مناسبت 25 ذی الحجه؛ «روز خانواده»: ضرورت حفظ و تکریم نهاد خانواده در جامعه امروز با الگوپذیری از آموزه های اسلامی

حفظ و تکریم خانواده، به‌عنوان مهم‌ترین نهاد اجتماعی، از اهمیت والایی در آموزه‌های اسلامی برخوردار است. از جمله مؤیدات این مطلب نزول سوره‌ی انسان در 25 ذی‌الحجه در شأن اهل‌بیت پیامبر (ص) است که پس از سه روز روزه و انفاق افطار خود، از طرف خداوند اطعام شدند. ازاین‌رو، این روز «روز تکریم خانواده» نام‌گذاری شده است. خانواده مهم‌ترین نهاد اجتماعی است که در مطالعات جامعه‌شناختی ... ...و سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های کلان به آن توجه خاص می‌شود. ضرورت توجه به این نهاد اجتماعی به این دلیل است که خانواده علاوه بر اینکه خود از تغییرات جامعه و محیط پیرامونی بسیار تأثیر می‌گیرد، به‌نحو متقابلی تغییرات مثبت و منفی در درون این نهاد کوچک نیز تأثیرات عمیق و گسترده‌ای را در جامعه برجای می‌گذارد. چنان‌که تحولات و تغییرات در شکل، ساختار، مناسبات و کارکردهای گوناگون خانواده در طی حیات انسان، شاهدی بر این مدعاست. با توجه به این موضوع، خانواده در آموزه‌ها و تعالیم اسلامی نیز همواره مدنظر قرار داشته و قوانین شرعی و اخلاقی متعددی در رابطه با حفظ و تکریم این نهاد مهم اجتماعی بیان شده است. به‌گونه‌ای که می‌توان با استفاده از این مجموعه تعالیم و قوانین و با در نظر داشتن سیره‌ی عملی پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه‌ی معصومین (ع)، الگوی مناسبی برای حیات و زیست خانواده در جامعه‌ی کنونی ارائه نمود. از جمله موارد جالب توجهی که می‌توان از زندگی آن بزرگواران به‌عنوان الگوی تکریم خانواده مثال زد، شیوه‌ی رفتاری حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) درخصوص توجه به فرزندانشان است که سبب نزول سوره‌ی انسان در روز 25 ذی‌الحجه در شأن آنان گردید. ازاین‌رو به‌دلیل گرامیداشت ارزش و جایگاه خانواده در آموزه‌های اسلامی، این روز «روز تکریم خانواده» نام‌گذاری شده است. تعریف نهاد خانواده خانواده نهادی اجتماعی است با ابعاد گوناگون زیستی، اقتصادی، فرهنگی، حقوقی و روانی، متشکل از افرادی که از طریق پیوند زناشویی یا همخونی با یکدیگر به‌عنوان شوهر و زن، مادر و پدر و برادر و خواهر در ارتباط متقابل‌اند و فرهنگ مشترکی پدید می‌آورند و در واحد خاصی زندگی می‌کنند و روابط اعضای آن به‌صورت شبکه‌ای درهم‌تنیده، بنیان آن را حفظ می‌کند. در خانواده گونه‌ای خاص از روابط حاکم است؛ به‌نحوی‌که منافع جمعی جایگزین منافع شخصی می‌شود و احترام به حقوق و تعامل برحسب موازین اخلاقی، اصل قرار می‌گیرد.[1] در جامعه‌شناسی تعاریف گوناگونی از این نهاد اجتماعی ارائه می‌شود که می‌توان آن‌ها را در دو دسته جای داد: الف) تعاریف سنتی: شامل خانواده‌های هسته‌ای، ناهمجنس‌گرا و متمرکز بر رابطه‌های خونی (والدین، فرزندان، خواهران و برادران).[2] ب) تعاریف گسترده: این تعاریف با تغییر واژه‌ی «Family» (خانواده) به «Household» (چهاردیواری، خانوار)، هرگونه همزیستی و رابطه‌ی خصوصی در یک خانه، اعم از رابطه‌ی تک‌والد با فرزند، رابطه‌ی دو همجنس و... را دربرمی‌گیرد. این قبیل تعاریف موجب می‌شود تا سیاست‌ها و برنامه‌های مربوط به نهاد خانواده، شامل افراد وابسته به این‌گونه روابط نیز بشود.[3] بنابراین نهاد خانواده یک ضرورت اجتماعی، روانی، غریزی، تنظیمی، اقتصادی، اخلاقی، عاطفی و تربیتی است که نقش مؤثری در رشد و تعالی و تکامل همه‌جانبه‌ی جامعه دارد و در صورت عدم توجه به آن و سقوط خانواده، جامعه نیز به فساد و هلاکت کشیده می‌شود. لذا توجه اسلام به حفظ و تحکیم خانواده و ارزش و قدرت آن است.[4] نهاد خانواده از منظر آموزه‌های اسلامی از منظراسلام، خانواده گروهی متشکل از افراد دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی است که هسته‌ی اولیه‌ی آن را ازدواج مشروع زن و مرد تشکیل می‌دهد. پس از برقراری عقد نکاح بین زن و مرد، طرفین دارای وظایف و حقوق جدیدی می‌شوند و ارتباط خویشاوندی شکل می‌گیرد؛ به‌طوری‌که اعضای آن دارای روابط قانونی، اخلاقی و عاطفی می‌گردند و در قرآن کریم اشارات متعددی به آن شده است: «از نشانه‌های او این است که از خودتان جفت‌هایی برای شما آفرید تا نزدشان آرامش یابید و میان شما انس و الفت برقرار ساخت. این‌ها نشانه‌هایی است برای آنان ‌که می‌اندیشند.»[5] نهاد خانواده یک ضرورت اجتماعی، روانی، غریزی، تنظیمی، اقتصادی، اخلاقی، عاطفی و تربیتی است که نقش مؤثری در رشد و تعالی و تکامل همه‌جانبه‌ی جامعه دارد و در صورت عدم توجه به آن و سقوط خانواده، جامعه نیز به فساد و هلاکت کشیده می‌شود. به‌طور کلی، همه‌ی نقش‌های مربوط به ایجاد تمدن و انتقال سنت‌ها، عقاید و آداب، ویژگی‌های فردی و اجتماعی به نسل جدید، رشد و شکوفایی انسانیت، ایجاد جامعه‌ی ایده‌آل و سالم و تداوم تعالیم دینی و اخلاقی، به خانواده مربوط می‌شود. ارزش و اهمیت تشکیل خانواده، تأمین سلامت روانی، آرامش و سکون، عشق و دوستی، شفقت و همیاری، انس و الفت برای اعضای آن یعنی زن و شوهر، پدر و مادر و فرزندان و نیز ایجاد آمادگی برای رویارویی با پدیده‌های اجتماعی است. از یک‌سو باورها، عادت‌ها، تمایلات، اهداف و سبک زندگی والدین بر کودکان اثر می‌گذارد و از سوی دیگر، ساخت و سبک خانواده و نوع عقاید و انگیزه‌ی اعضای آن، در سلامت جامعه مؤثر است. آیه‌ی 74 سوره‌ی فرقان در این زمینه بر نقش و اهمیت خانواده در تشکیل جامعه‌ی نمونه‌ی انسانی اشاره دارد و پیوندهای سالم خانوادگی را ایده‌آل پرهیزکاران معرفی می‌کند: «وَالَّذِینَ یقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیاتِنَا قُرَّةَ أَعْینٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا»[6] طبق دیدگاه اسلام و با استناد آیات قرآنی، خانواده براساس میل طبیعی به جنس مخالف تشکیل می‌شود و به حکم طبیعت، دارای ساختار سلسله‌مراتبی با مدیریتی واحد است که این ویژگی، خانواده را قابل دفاع می‌کند. قرآن کریم زوجیت را اصلی همگانی در آفرینش و نقطه‌ی آغاز خانواده معرفی می‌کند: «وَ مِن کُلِّ شَیءٍ خَلَقنا زَوجَینِ لَعَلَّکم تَذَکَّرون».[7] بنابراین از نظر اسلام، تشکیل خانواده مبتنی بر نیازهای طبیعی، جسمی و عاطفی است، زیرا پیوند ازدواج از یک‌سو با اشباع نیازهای جسمی و عاطفی، زن و مرد را به آرامش می‌رساند و از سوی دیگر، موجب افزایش نسل می‌شود و به‌عنوان تنها راه تولیدمثل در نسل بشر و بقای آن، طبیعی بودن این پیوند را استوارتر می‌کند. علامه طباطبایی در «تفسیر المیزان» در این زمینه می‌فرمایند: «مرد و زن از نظر جسمانی و روانی برای یکدیگر تجهیز شده‌اند. قابلیت‌ها و فعلیت‌های متقابل مرد و زن، رابطه‌ای متعادل بین آن‌ها ایجاد می‌کند که خود به تعادل در زندگی اجتماعی نیز منجر می‌شود.»[8] در واقع، در طبیعت تدابیری به‌ کار رفته که انسان و بعضی حیوانات را به‌سوی زندگی خانوادگی و داشتن فرزند سوق می‌دهد. لذا مبنای طبیعی بودن پیوند ازدواج، تفاوت‌های طبیعی و اقتضائات تکوینی در وجود زن و مرد است.[9] ضرورت تکریم نهاد خانواده با الگوپذیری از آموزه‌های اسلامی در خانواده‌ی ایرانی، به‌دلیل پایبندی به اصول و تعالیم اخلاقی اسلامی، مهم‌ترین عامل در تحکیم خانواده، پایبندی به ارزش‌های اخلاقی و اسلامی است. ازاین‌رو روابط خانوادگی برپایه‌ی حقوق و اخلاق اسلامی تنظیم می‌شود. به همین دلیل هیچ جامعه‌ای چنانچه از خانواده‌هایی ناسالم برخوردار باشد، نمی‌تواند ادعای سلامت نماید.[10] ازاین‌رو تشکیل خانواده‌های سالم در جامعه را باید از اصول مهم برای ارتقای سطح فرهنگی و اجتماعی آن دانست. این ضرورت مهم، لزوم برنامه‌ریزی در جهت ارتقای سطح خانواده با بهره‌گیری از مبانی تربیتی و آموزه‌های اخلاقی و دینی را می‌رساند که باید همواره در سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و اجتماعی مدنظر قرار گیرد؛ چراکه آموزه‌های دینی منبع عظیمی را در این‌خصوص در اختیار برنامه‌ریزان و مسئولین امر قرار می‌دهند که با الگو قرار دادن آن آموزه‌ها برای خانواده‌ها، می‌توان در تکریم و حفظ نهاد خانواده گام برداشت. علاوه بر اینکه به‌دلیل ریشه داشتن آموزه‌های دینی در فرهنگ اجتماعی مردم جامعه‌ی ما، ترویج و بسط این‌گونه آموزه‌ها از تأثیرگذاری بیشتری برخوردار هستند و می‌توانند در دامنه‌ی نسلی تکرار شوند و از فراموشی و اضمحلال سنت‌های درست ممانعت کنند. ازاین‌رو با مطالعه‌ی سیره‌ی عملی ائمه‌ی معصومین (ع) در حیات اجتماعی و خانوادگی آنان، می‌توان الگوی سبک زندگی اسلامی-ایرانی را برای خانواده‌ها ترسیم نمود. در این‌خصوص تعامل حضرت زهرا (س) و امام علی (ع) در رابطه با خانواده و فرزندانشان، نمونه‌ای مثال‌زدنی در رابطه با مناسبات خانواده و اهمیت تکریم آن است؛ چراکه این موضوع به‌قدری دارای اهمیت است که طبق روایات معتبر، سوره‌ی مبارکه‌ی انسان در روز 25 ذی‌الحجه در این رابطه نازل شده است. درباره‌ی شأن نزول این سوره از امام باقر (ع) روایت شده است که امام حسن و امام حسین (ع) در دوران کودکی بیمار شدند. پیامبر (ص) از آن‌ها عیادت کرد و به امام علی (ع) فرمودند: «ای ابالحسن، اگر برای فرزندانت نذری کنی، خداوند به ایشان عافیت می‌بخشد. امام علی (ع)، حضرت صدیقه‌ی طاهره (س) و فضه (خدمتکارشان) نذر کردند که سه روز روزه بگیرند تا بیماری حسنین شفا یابد که این‌چنین شد. هنگام افطار اولین روز، مسکینی به در خانه آمد و تقاضای غذا کرد. هر پنج بزرگوار که روزه بودند، افطاری خود را که نان بود، به او بخشیدند. روز دوم هنگام افطار، یک یتیم و در روز سوم، اسیری به در خانه آمدند و آن‌ها مثل روز اول، افطارشان را بخشیدند و خود با آب، افطار کردند. روز بیست‌وپنجم ماه ذی‌الحجه جبرئیل بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد و عرض کرد: «ای رسول خدا (ص)، آنچه خداوند متعال درباره‌ی اهل‌بیت تو عنایت کرده است، بنگر.» فرمود: «چه چیزی را بنگرم؟» جبرئیل امین این سوره را که در شأن فداکاری حضرت علی (ع)، همسرش فاطمه زهرا (س) و فرزندانش حسن و حسین (ع) نازل شد، بر آن حضرت قرائت کرد: «هَل اَتی عَلَی الاِنسانِ حینٌ مِنَ الدَّهرِ... اِنَّما نُطعِمُکُم لِوَجهِ اللهِ لانُریدُ مِنکُم جَزائاً وَ لاشَکوراً...» بنا به روایتی در آن روز برای اهل‌بیت فداکار پیامبر (ص) غذایی از آسمان فرود آمد و آن را تا هفت روز تناول کردند.[11] بدین‌گونه خداوند سبحان از ایثار و ازخودگذشتگی حضرت علی (ع) و خانواده‌ی بی‌نظیرش تقدیر کرد و قلب پیامبر (ص) را تسلی بخشید. حیات اجتماعی و سیره‌ی عملی ائمه‌ی معصومین (ع) و تعامل آن بزرگواران با خانواده، بهترین الگوی سبک زندگی اسلامی برای اعضای خانواده در جامعه‌ی امروزی است. این‌گونه رفتارهای آن بزرگواران به‌خوبی الگویی برای خانواده‌ها می‌تواند باشد؛ چراکه در این روزگار که خطرات و معضلات بسیار فرهنگی و اجتماعی، بنیان خانواده را تهدید می‌کند، تکیه بر این آموزه‌های اخلاقی و ارزشی و سرلوحه قرار دادن سبک زندگی آن اولیای الهی، بهترین راه مقابله با این تهدیدات است. تهدیداتی که با برنامه‌ی حساب‌شده‌ی غرب و از طریق تهاجم فرهنگی و رسانه‌ای، کانون خانواده را هدف قرار می‌دهند و به ترویج روابط ازهم‌گسیخته‌ی غربی می‌پردازند. به همین دلیل همواره باید به این مهم توجه داشت که خانواده است که جامعه را شکل می‌دهد و هر اندازه که این نهاد دچار آسیب یا متزلزل شود، جامعه نیز معضلات گوناگونی را خواهد دید. معضلاتی که چاره‌جویی برای حل آن، با صرف هزینه‌های گزاف نیز امکان نخواهد داشت. پی نوشت ها: [1]. ساروخانی، باقر، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، تهران، سروش، 1370، ص136.[2]. مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، ص134.[3]. رک: جان برناردز، درآمدی به مطالعات خانواده، ترجمه‌ی حسین قاضیان، ص53ـ64.[4]. رک: رساله‌ی نوین امام خمینی، ص37-38.[5]. وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» (روم: 21).[6]. و کسانی‌که می‌گویند: پروردگارا، ما را از همسرانمان، فرزندانی مرحمت فرما که نور چشم ما باشند و ما را رهبر پرهیزکاران گردان.[7]. و از هر چیز یک جفت آفریدیم، شاید متذکر شوید (ذاریات: 249).[8]. تفسیر المیزان، ج4، ص216.[9]. رک: مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص149-150 و 153 به بعد.[10]. ساروخانی، پیشین، ص11.[11]. رک: بحارالانوار، ج35، ص237، حدیث 1 و ص241، حدیث 2، امالی صدوق، ص155 و مناقب، ج2، ص124. گروه فرهنگی و اجتماعی برهان برهان/ محسن اخباری